Ecocide is een misdrijf, vinden deze religieuzen 

Beeld: Unsplash De stad Ganvie wordt ook wel 'het Venetië van Benin' genoemd. De oorspronkelijke bewoners streken neer in de waterrijke omgeving om aan slavenhandel te ontkomen. Door klimaatverandering heeft de regio veel vaker van doen met overstromingen. Hun voornaamste inkomstenbronnen - landbouw en visserij - worden daardoor bedreigd. Het is een voorbeeld van hoe de meest kwetsbare mensen aan de frontlinie van klimaatverandering wonen.

Christenen zijn niet de enige gelovigen die met een beroep op hun geloof zorg voor de aarde propageren. In de bundel Faith Voices for Ecocide Law gaan religieuzen uit allerlei tradities nog een stap verder: ze willen dat ecocide een wereldwijd erkend misdrijf wordt. Een gesprek met een van de bijdragers, boeddhist Michele Lamb. "Wij zíjn de natuur, wij zijn het ecosysteem. Alle schade aan het klimaat is uiteindelijk zelfbeschadiging." 

Auteur: Alain Verheij Bron: De Nieuwe Koers

Het zal niemand tegenwoordig nog verbazen dat er religieuze leiders zijn die zich stevig uitspreken tegen de vervuiling, uitputting en verwoesting van onze planeet. Een van de vooraanstaande klimaatactivisten van ons land, Rozemarijn van ’t Einde, is dominee. Een jaar geleden heeft De Nieuwe Koers  haar geportretteerd en deze maand verscheen haar boek Rebelleren voor het leven. Ze bevindt zich in goed gezelschap: de huidige paus heeft een groene encycliek geschreven, Laudato Si’. De huidige oosters-orthodoxe voorman Bartholomeus draagt de bijnaam ‘De Groene Patriarch’. Allen laten zij zich door hun geloof inspireren om op te komen voor de bloei van de schepping. 

Een Zweeds team van klimaatactivisten wilde weleens meer horen van religieuzen over zorg voor de aarde. Zij nodigden internationale vertegenwoordigers van allerlei verschillende religies uit om iets te schrijven over de link tussen hun geloof en hun liefde voor de aarde. Dat resulteerde eind vorig jaar in de bundel Faith Voices for Ecocide Law. In de bundel lees je bijdragen vanuit de grote godsdiensten: hindoeïsme, boeddhisme, jodendom, islam en het christendom (ook de Wereldraad van Kerken werkte mee), maar ook minder bekende spirituele stromingen komen in dit manifest aan het woord. Zoals die van de oorspronkelijke bewoners van Lapland en Benin. 

Het doel van de uitgevers is ambitieus. Men wil dat ‘ecocide’ een wereldwijd erkend misdrijf wordt waarvan de daders voor het Internationaal Strafhof in Den Haag kunnen worden gesleept. Dat hof, dat ruim twintig jaar bestaat, behandelt momenteel vier typen zaken: genocide, mensenrechtenschendingen, oorlogsmisdaden en het misdrijf van agressie. Nu moet ecocide (‘het beschadigen en vernielen van ecosystemen – kwaad doen tegen de natuur op wijdverspreide, ernstige of systematische schaal’) dus nummer vijf worden. 

Een van de bijdragers aan Faith Voices for Ecocide Law is Michele Lamb. Als socioloog, werkzaam aan Britse universiteiten, is zij altijd bezig geweest met het onderzoek naar mensenrechten. In de loop der jaren kwam de nadruk daarbij in toenemende mate te liggen op klimaatrechtvaardigheid. Daarnaast is Lamb al sinds 1980 boeddhist. “Voor zover ik weet was ik helemaal niet op zoek, en ik wist niets van het boeddhisme, maar een kennis introduceerde me, en langzaam maar zeker werd het de fundering van mijn leven”, vertelt ze. 

Jullie willen ecocide opnemen als vijfde grote misdaad voor het Internationaal Strafhof. Kan zoiets echt gaan lukken of is het een symbolisch doel? 

“Er zijn enorme campagnes gaande door brede coalities van organisaties en individuen die hier hard voor vechten. Op Europees niveau gaat het geloof ik enigszins vooruit, maar dit alles is een langzaam proces. Een van onze boeddhistische bijdragen was dat we zo blij zijn dat hier nu over wordt gesproken door mensen van verschillende achtergronden. De actie opent een nieuwe dialoog, en dat zorgt voor meer bewustzijn – of we ecocide nou voor het Internationaal Strafhof krijgen of niet.”

Geen geweld meer 

Het openen van een dialoog krijgt veel nadruk in de geschreven bijdrage van Michele Lamb en haar coauteur Jamie Cresswell. Ze vertellen het verhaal van Aṅgulimāla, een massamoordenaar die de Boeddha achtervolgde omdat hij hem om het leven wilde brengen. De Boeddha rent harder, waardoor de heren een tijd achter elkaar aanlopen en de tijd krijgen om een gesprek met elkaar te voeren. Tijdens die conversatie raakt Aṅgulimāla zo onder de indruk van de Boeddha, dat hij besluit zijn leven om te gooien en nooit meer geweld te plegen.

Misschien was mijn vraag naar de haalbaarheid van jullie voorstellen wel te protestants, omdat het jullie niet alleen om het einddoel gaat, maar vooral ook om de weg ernaartoe? 

“Dit soort initiatieven opent een schatkist vol mogelijkheden, zo hebben we het omschreven. De uitkomst is natuurlijk niet irrelevant, maar het is ook niet het enige wat hier van belang is. Ik ben onderdeel van de Nichiren-stroming binnen het boeddhisme, die uit Japan komt. Het is een wereldwijde organisatie van leken. Eén doel is daar altijd heel belangrijk, en dat is nucleaire ontwapening. Mede ingegeven door de Japanse ervaringen. Nucleaire oorlogvoering is de grootste ecocide die je je kunt voorstellen. Door te benadrukken hoe waardevol de dialoog en het proces zijn, wil ik niet zeggen dat het beëindigen van nucleaire bewapening en het stoppen van ecocide onbelangrijk zijn. Ze zijn juist met elkaar verbonden.”

Als ons individuele bewustzijn niet groeit, kan de wereld ook niet gered worden? 

“In het boeddhistische perspectief wordt er een enorme kracht toegekend aan de transformatie van individuele mensen. Er is een traditie die zegt: een grote revolutie in het karakter van één persoon kan de bestemming van een heel land of zelfs de wereld veranderen. Dat idee. We hebben een onbegrensd potentieel om verandering te brengen in de natuur en de samenleving. Het komt erop aan dat we dat blijven geloven, en er vastberaden op aansturen.” 

De website van het Nichiren-boeddhisme begint met de volgende zin: ‘Het algemene beeld dat mensen over het boeddhisme hebben is er een van boeddhabeelden, in saffraangeel gehulde monniken in mooi versierde tempels, vegetarisme en geweldloosheid.’ Zelf schrijft Michele Lamb in het pamflet: ‘Het boeddhisme wordt vaak ten onrechte gezien als een passieve leer.’

Misschien denkt de gemiddelde Hollander bij het boeddhisme wel aan een vriendelijk en enigszins onverschillig glimlachend decoratieobject in een tuincentrum. Dat strookt niet helemaal met hoe gedreven u klinkt. 

“Elk geloof kent vele stromingen, maar je kunt die van mij gerust ‘geëngageerd boeddhisme’ noemen. Het doel van ons leven is zelf gelukkig worden, en ook geluk creëren voor anderen. Door middel van wijsheid, moed, compassie, en de levenskracht om in actie te komen en ons eigen leven te ontwikkelen, terwijl we gaandeweg de wereld verbeteren.”

U onttrekt zich niet aan de wereld en wat daar allemaal voor ellende is? 

“Dat teruggetrokkene is het idee dat veel mensen van ons hebben. Maar het boeddhisme heeft altijd al het vraagstuk gekend: hoe kunnen we bijdragen aan de transformatie van de wereld? Ons systeem moet fundamenteel worden veranderd. Dat kan alleen op een duurzame wijze gebeuren als we ook de negatieve tendensen in onszelf veranderen. Door met en voor anderen te werken, verlichten we ook onszelf.” 

Non-dualiteit 

De samenhang tussen de aarde en hen die erop leven, komt veel voor in het geschreven manifest. Het idee wordt ‘non-dualiteit’ genoemd: ‘De natuur en het klimaat bestaan niet los van of buiten onszelf. Wijzelf zíjn de natuur, wij zijn het ecosysteem. Alle schade aan het klimaat is uiteindelijk zelfbeschadiging. Volgens het boeddhisme zijn wij niet alleen rentmeesters van de aarde, die verantwoording moeten afleggen aan een Schepper. Veeleer zijn we één met de aarde. Als we de planeet verwoesten, vermoorden we onszelf. We nemen allemaal deel aan een soort collectieve zelfvernietiging.’ Als voorbeeld uit de boeddhistische leer wordt het verhaal verteld van Indra’s net. Boven de wereld zou een web zijn gespannen, met in iedere knoop een prachtige diamant. Die oneindige reeks diamanten weerspiegelt het licht in alle andere. Alles wat er met een individueel juweel gebeurt, heeft effect op alle andere diamanten in het net. 

We zijn dus allemaal betrokken? 

“De boeddhanatuur zit in alle mensen. We hebben allemaal ontzettend veel potentieel qua wijsheid en moed om het juiste te doen voor onszelf, de ander en de planeet. En omdat we allemaal verbonden zijn met elkaar, elk levend wezen, kunnen we onmogelijk gelukkig zijn in isolatie. We kunnen alleen gelukkig zijn door te streven naar ons eigen én andermans geluk, door een actieve en dynamische oefening in vrede. Onze koepelorganisatie heet Soka Gakkai, dat betekent ‘waarde creëren’. Een ander woord voor boeddha-zijn is waarde creëren in elke mogelijke situatie voor onszelf en anderen.” 

Dit boeddha-zijn rijmt een beetje op het christelijke streven om steeds meer op Jezus te gaan lijken, en het christelijke spreken over de heilige Geest in ons. De term voor iemand die dat graag wil is bodhisattva, ‘iemand die zich door een gelofte heeft toegewijd aan het streven naar het goede voor anderen en de wereld, in het geloof dat er geen authentiek boeddhisme bestaat zonder ethische actie’. Michele Lamb vertelt dat speciaal voor de huidige klimaatcrisis ook de term ‘ecosattva’ is geïntroduceerd: boeddhistische activisten die zich speciaal en met name inzetten voor onze planeet. 

Toch weer even calvinistisch doen hoor: een goedbedoelend mens kan veel bereiken, maar zit er niet ook juist allerlei kwaad in ons? 

“Wij onderscheiden drie soorten vergif, die de fundamentele oorzaken van lijden in de wereld zijn. De eerste is hebzucht. In het klimaatgesprek kun je dat bijvoorbeeld linken aan consumentisme. De tweede is woede, oftewel het verlangen om de ander te domineren. De derde is onwetendheid. Dat zou ik nu uitleggen als het gebrek aan geloof in het potentieel voor grootsheid dat we hebben.” 

Hoe kom ik aan dat geloof, als ik zie dat we intussen de aarde gewoon blijven vernietigen? 

“De boeddhistische praktijk zal inderdaad ook kunnen betekenen dat we onze eigen negativiteit moeten zien te bevechten. Dat is heel vaak het geval, eerlijk gezegd. De hopeloosheid het hoofd bieden, tegenstand bieden aan het onterechte gevoel dat er toch allemaal niets meer aan te doen valt. Alle problemen die we hebben, zijn door mensen veroorzaakt, dus mensen kunnen ze ook weer transformeren.” 

Moeten we die drie soorten vergif helemaal uit ons systeem bannen? 

“In plaats van ons door deze drie zaken te laten vergiftigen, kunnen we proberen om er waarde uit te creëren. Woede kun je omzetten in gedrevenheid om in actie te komen voor rechtvaardigheid, bijvoorbeeld. Als we maar niet meer vastzitten aan onze kleinzielige verlangens, aan het ego. Zet het om in een grootsere wens: het verlangen naar een vredige samenleving. Transformatie, dat is het sleutelwoord in het boeddhisme. Je moet die kwade verlangens niet verwijderen of onderdrukken, maar transformeren. Een boeddhist moet constant in ontwikkeling zijn.” 

En nu staat u als boeddhist in een bundel vol met andersgelovigen. 

“Over de hele wereld zijn er miljarden gelovige mensen. We moeten samenwerken met alle mensen, of ze nou heel gelovig zijn, of helemaal niet. Klimaat lijkt één thema te zijn waarop dat echt met heel veel succes gebeurt. Onze webinars hebben quakers, moslims, joden, christenen en hindoes als deelnemers. En met name ook diverse inlandse vertegenwoordigers. Die laatsten hebben het gesprek zo veel verrijkt.” 

Voor het klimaat zetten we onze verschillen wel opzij? 

“Het grootste verschil is dan misschien meer geografisch dan religieus bepaald. Het globale zuiden, de inlandse spiritualiteit … daar voel je de urgentie het meest. Waarschijnlijk ook omdat deze mensen aan de frontlinie leven. Over het algemeen kom je in dit soort gesprekken, ondanks fundamentele verschillen, zo veel gedeelde waarden tegen. Wie hecht er nou eigenlijk geen belang aan de verbondenheid tussen mensen onderling, en mensen en de natuur?” 

Dit artikel verscheen eerder in De Nieuwe Koers. Lees het live artikel hier.

Het multireligieuze klimaatmanifest is te vinden op www.faithforecocidelaw.earth. Michele Lamb is onder andere betrokken bij het Human Rights Centre van de Universiteit van Essex en het Centre for Applied Buddhism. Nederlanders die benieuwd zijn naar haar boeddhistische stroming Soka, verwijst ze door naar www.sginl.org.